Flanders fields, over oorlog en vrede, veldbloemen, kerkhoven en herdenken

Het stadje Ieper in België lijkt oud maar is het niet. Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog stond er geen steen meer op elkaar. Begin jaren twintig van de vorige eeuw werd er een kopie van de oude stad herbouwd. De overlevenden wilden hun stad terug. Miljoenen mensen overleefden WOI niet en honderdduizenden stierven rondom de stad, onder andere de 22-jarige Canadese soldaat Alexis Helmer.  Naar aanleiding van de dood van zijn vriend schreef majoor John McCrae het wereldberoemde gedicht In Flanders Fields waardoor de rode papaver, de klaproos, het symbool voor de gesneuvelde soldaten en WO I werd. Papavers groeien graag op omgewoelde grond en op grond met bouwpuinresten erin. Dat is er natuurlijk volop geweest op het slagveld en de loopgraven. Majoor McCrae die tussen de klaprozen in mei 1915 zijn gedicht schreef, stierf 28 januari 1918.

In één van de vele toeristische bussen die de route langs gedenktekens en begraafplaatsen rijden, zitten wij, een handvol journalisten en docenten journalistiek. Het is 100 jaar geleden dat de oorlog begon en er is toenemende belangstelling voor de betekenis en de gevolgen ervan. Onze gids weet veel, heel veel van de Eerste Wereldoorlog en vertelt er gepassioneerd over. Hij legt details op de grafstenen uit zodat je veel meer begrijpt van wat ze vertellen over die gruwelijke oorlog, die aan Nederland voorbij ging. Wel vluchtten vele Belgen naar Nederland. Dat die neutraliteit eigenlijk heel bijzonder was, realiseer je je ter plekke. De Duitse troepen marcheerden om Limburg heen, terwijl dat toch een duidelijke omweg was. Uiteindelijk waren de soldaten op de slagvelden afkomstig uit maar liefst 50 landen en vijf werelddelen. Vanuit de Engelse gebieden ‘Common Wealth’ wereldwijd kwamen ongelooflijk veel soldaten. Maar liefst 1 miljoen Indiërs alleen al, velen stierven op vreemd grondgebied en liggen inmiddels bijna een eeuw begraven langs de frontlinie ver weg van hun families.

Ik was in Ieper en Kortrijk vanwege het congres Oorlog en Vrede van de Vereniging van Onderzoeksjournalisten de VVOJ. Na de verschrikkingen van Wereld Oorlog I gaan deze congresdagen de oorlogen in Congo, Syrië, Oekraïne, de Mexicaanse drugsoorlog, MH17, drones en de IS aan ons voorbij. Gepassioneerde journalisten vertellen hun verhaal van al die miljoenen mensen die vandaag de dag in oorlogen leven. Niet ongevaarlijk, inmiddels zijn journalisten steeds vaker zelf doelwit.  Ze geven oorlogen een gezicht. Met de journalistiek was het slecht gesteld in WOI. Zware censuur op berichtgeving en op de in- en uitkomende brieven van de soldaten, horen we.

De soldaten die rondom Ieper stierven, krijgen zoveel mogelijk een gezicht en een naam. Nog steeds worden er restanten van lichamen gevonden bij graafwerkzaamheden. Heel veel soldaten zijn vermist of onbekend begraven. Het zijn vooral Engelse soldaten die er begraven liggen. Dat komt omdat de Engelse regering besloot de doden te begraven waar ze gestorven zijn. De Belgen en de Fransen zijn, als de familie dat wilde, terug gebracht naar de dorpen en steden waarvan ze afkomstig waren en daar (her)begraven. Dit verklaart ook de grote nadruk op de klaprozen. Zij zijn volgens onze gids vooral het symbool van de Engelstaligen.

Voor de Duitse soldaat is de Vergeet-me-niet het symbool. Logisch als je als soldaat ver van huis bent. Voor de Franse soldaat de Korenbloem, dit vanwege de kleur van hun uniform. Op een Wereldoorlog I forum vond ik uitleg:

“De korenbloem is een akkeronkruid en groeit dus op vers opengewerkte grond. Wat de klaproos is voor de Britten, is deze bloem voor de Fransen, symbool van herinnering en solidariteit.  De naam “bleuets” (letterlijk: blauwtjes) werd gegeven aan de soldaten van “Classe 15”, geboren in 1895. Zij kregen een blauw uniform. Velen sneuvelden in dit uniform, onder andere bij de gevechten om Chemin des Dames. Bleuet is ook de naam van de korenbloem en de rol ervan is vergelijkbaar met de poppies in Groot-Brittannië. Er worden jaarlijks in Frankrijk vele papieren korenbloemen verkocht. Sinds 1998 heet een rotonde voor Hotel des invalides in Parijs, Rond-point du Bleuet de France.

« Les voici les p’tits « Bleuets »
Les Bleuets couleur des cieux
Ils vont jolis, gais et coquets,
Car ils n’ont pas froid aux yeux.
En avant partez joyeux ;
Partez, amis, au revoir !
Salut à vous, les petits « bleus »,
Petits « bleuets », vous notre espoir ! »
– Alphonse Bourgoin, extrait de Bleuets de France, 1916″ Bron: forum Eerste Wereldoorlog

Tot slot staat voor de Belgen de Margriet symbool. Belgische soldaten droogden deze bloem en stuurden deze mee met brieven aan huis, aldus onze gids. Na bijna 100 jaar zijn er nog steeds exemplaren in goede staat in bezit van familie, gestuurd vanaf het front. Helaas is ook in Ieper zelf de Margriet verdrongen door de Britse ‘poppies’.

Steeds vaker worden de bloemen gecombineerd in één boeket tijdens herdenkingen. Er liggen als symbool voor de verzoening ook enkele Duitsers begraven op de Britse begraafplaatsen en Engelsen in de Duitse graven.

Britse militaire begraafplaatsen zijn altijd op een zelfde stramien gebaseerd en ontworpen. De toegepaste bloemen moeten het landschap van Kent doen herleven. De kruizen zijn van een specifiek soort steen die oplichten in de zon. Het grondgebied van de graven is Brits. Je bent dus even in Engeland. De graven worden door speciale teams van tuiniers onderhouden. We bezochten ook een Duitse begraafplaats ontworpen door Duitse landschapsarchitecten. Hier grote eiken en wat donkerder gekleurde stenen. “De Duitse begraafplaatsen smaak”, aldus de gids. De bedoeling was een deel van de begraafplaats leeg van graven te laten zodat er een wildebloemen- en grassenveld kon ontstaan. Maar de grote aantallen doden die een plek moesten krijgen maakte dat onmogelijk. Tuinarchitectuur voor oorlogskerkhoven, je staat er niet bij stil. Het is er wel.

Margrieten, korenbloemen, vergeet-me-nietjes en klaprozen, voor mij zijn ze nu toch meer dan zomaar een veldbloem na deze imponerende dagen. Op veel plekken kun je herdenkingen bijwonen dit jaar, dagelijks is er de Last Post in Ieper. Herinneringen aan een oorlog die een eind moest maken aan alle oorlogen…..Vooral Britten bezoeken de begraafplaatsen. Bepaalde graven krijgen extra aandacht. Van de jongste soldaten, slechts 15 jaar oud soms en van soldaten met onderscheidingen voor getoonde moed. Tot slot het gedicht dat de klaproos zo beroemd maakte en voor altijd verbond aan de Eerste Wereldoorlog.

In Flanders Fields

In Flanders Fields the poppies blow

Between the crosses, row on row,

That mark our place; and in the sky

The larks, still bravely singing, fly

Scarce heard amid the guns below.

We are the Dead. Short days ago

We lived, felt dawn, saw sunset glow,

Loved, and were loved, and now we lie

In Flanders Fields.

Take up our quarrel with the foe:

To you from failing hands we throw

The torch; be yours to hold it high.

If you break faith with us who die

We shall not sleep, though poppies grow

In Flanders Fields

By Major John McCrae – 1915